Ngân hàng Việt Nam - Con hổ bị thuần phục

Đây là bản dịch bài viết trên Economist ngày 2/2/2013, bản gốc tại đây.

Thời kỳ tươi sáng sẽ không trở lại cho đến khi những ngân hàng yếu được giải quyết

Vụ bắt giữ các cựu ông chủ nhà băng chỉ là những gì mà nhiều người trong thế giới giàu có mong muốn được nhìn thấy. Ở Việt Nam, điều đó đã trở thành việc xảy ra thường xuyên. Hôm 23 tháng Giêng, Chính phủ tuyên bố họ đã bắt giữ Phạm Thanh Tân, cho đến hiện tại vẫn là TGĐ của Agribank, ngân hàng lớn nhất của nước này (Ông Tân đã chuyển sang NHNN, không còn làm ở Agribank – Lê Duy Khánh). Vụ bắt giữ này là vụ bắt giữ thứ 5 của một quan chức Agribank trong nhiều tháng qua; 4 gương mặt trước đó phải chịu trách nhiệm cho sự tham ô và chiếm dụng tài sản lên đến tổng cộng khoảng 7 triệu đô la Mỹ. 

Trở lại hồi tháng 8, vụ bắt giữ một người đứng đầu của một ngân hàng lớn khác, ACB, đã dẫn đến sự sụt giảm của thị trường chứng khoán và sự rút tiền ngân hàng hàng loạt. 6 tháng sau, thị trường đã phản ứng “vừa đủ” với thông tin ông Tân bị bắt. Nhà đầu tư đã quen với những tin xấu từ lĩnh vực ngân hàng nên bỏ qua chúng.

5 năm trước, Việt Nam đã bay cao như là một mãnh hổ quyến rũ nhất khu vực châu Á. Tuy nhiên, hai năm gần đây, tốc độ tăng trưởng của quốc gia này đã chậm lại. Những khoản nợ “chua loét” của các doanb nghiệp nhà nước, cùng với sự đổ vỡ của bong bóng tài sản, đã để lại tình trạng quản lý yếu kém của quốc gia và các ngân hàng “bí mật” một tình trạng lộn xộn, bừa bãi. Nhiều người đã gặp rắc rối vì thực hiện những khoản giải ngân thiếu thận trọng trong thời hoàng kim, thường có liên quan đến những qui định của Đảng cộng sản. Những nhà quản lý bị bát giữ trước đây hoặc là do đút lót, quản lý yếu kém hoặc là “thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiệm trọng” như trường hợp của ông Tân. 

Sự khốn cùng của các ngân hàng có cảm giá đang mở rộng. Sự siết chặt tín dụng đã đẩy một số lượng kỷ lục các doanh nghiệp phá sản trong 02 năm qua. Như Jonathan Pincus, nhà kinh tế đang sống ở Tp.HCM, cho rằng, cuộc khủng hoảng ngân hàng “sẽ kìm hãm sự phát triển trong một thời gian rất dài trừ khi điều này được giải quyết”.

Sau nhiều năm của việc giảm được số lượng nợ xấu trong hệ thống, nay chính quyền ít nhất đã thừa nhận sự nghiêm trọng của tình trạng này. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, ngân hàng trung ương của quốc gia này, năm ngoái đã tăng dự báo của họ về tổng mức tỷ lệ nợ xấu của các ngân hàng lên đến 8.8%, cao nhất khu vực Đông Nam Á. Nhưng tình trạng không minh bạch của ngành công nghiệp này mà nhiều nhà phân tích nghi ngờ con số thực có thể cao gấp đôi. Ngân hàng Standard Chartered cho rằng tỷ lệ này ở mức 15-20%.

NHNN đang cố gắng làm giảm qui mộ của khu vực này. 9 ngân hàng yếu hơn được khuyến khích hợp nhất hoặc sáp nhập vào những ngân hàng lớn hơn, một số đã thực hiện. Sự củng cố hơn nữa là cần thiết. Hiện có khoảng 04 ngân hàng nội địa, nhiều người nghĩ rằng con số này nên ở mức 25.

NHNN đang cố gắng hỗ trợ cho những ngân hàng tốt với việc thu hút thêm các khoản vốn từ nước ngoài. Đã có một số thành công, đặc biệt là từ đối tác Nhật bản. Họ đang nám giữ lợi thế của một đồng tiền mạnh để mua được với giá tương đối rẻ, và để đa dạng hóa các các khoản đầu tư của họ ở châu Á trong cùng thời gian. Ngày 27/12/2012, Bank of Tokyo-Mitsubishi UFJ tuyên bố rằng họ đã mua 20% cổ phần của Vietinbank, trị giá 743 triệu đô la Mỹ. Vụ mua bán này tiếp theo thương vụ Mizhuho mua 15% cổ phần của Vietcombank, trị giá 567 triệu đô la Mỹ, vào tháng 9/2011.

Để khuyến khích nhiều hơn những thương vụ như vậy, NHNN đã đệ trình một dự thảo thông tư lên chính phủ rằng sẽ cho phép nhà đầu tư nước ngoài nắm giữ đến 30% vốn của các ngân hàng trong những hoàn cảnh nhất định, tăng tư mức 20% hiện tại. Những người nước ngoài khác có thể thận trọng hơn. Khu vực ngân hàng vẫn cần phải xem xét lại toàn bộ. Sự minh bạch hơn nữa trong việc báo cáo là cần thiết; nên ít đi tình trạng sở hữu chéo (cross-ownership); kế toán phải tiếp cận chuẩn mực quốc tế. kế hoạch của Chính phủ thành lập công ty quản lý nợ xấu, hay là “ngân hàng xấu” để hấp thu/xử lý nợ xấu của các ngân hàng là không rõ ràng. Đặc biệt, không ai biết chính xác sẽ phải trả tiền để mua những khoản nợ bỏ đi. Bởi như Phạm Hồng Hải ở HSBC Viet Nam rằng “không có bất kỳ con đường nào để xử lý vấn đề này trừ khi phải trả giá bằng những sự đau đớn”.

Thời kỳ “quá độ” của lãi suất

Một phiên bản của bài này đăng trên TBKTSG

 

Sau ngày Thông tư 19/2012/TT-NHNN của Ngân hàng Nhà nước (NHNN) về lãi suất tối đa đối với tiền gửi Việt Nam đồng có hiệu lực, lãi suất huy động kỳ hạn từ 12 tháng trở lên ở các ngân hàng thương mại (NHTM) đã trở nên loạn nhịp. Đây chỉ là hiện tượng nhất thời hay sẽ tiếp tục kéo dài, và đâu là nguồn gốc của vấn đề?

Lộ trình tự do hoá lãi suất

Trần lãi suất đã kéo dài quá lâu và đến lúc cần phải có lộ trình để gỡ bỏ. Việc cho phép các NHTM được thoả thuận lãi suất đối với tiền gửi có kỳ hạn từ 12 tháng trở lên không nằm ngoài lộ trình đó. Tuy nhiên, ngay trong ngày đầu tiên có hiệu lực của Thông tư 19, lãi suất kỳ hạn từ 12 tháng trở lên ở các NHTM đã tăng cao, hiện có NHTM đã niêm yết mức lãi suất huy động lên đến 14%/năm khiến dư luận lo ngại về một cuộc đua lãi suất mới.

Việc lãi suất kỳ hạn dài ở các NHTM tăng cao có lẽ không nằm ngoài những tính toán của NHNN. Mức độ thiếu/thừa thanh khoản ở các NHTM đã được NHNN nắm rõ và cơ quan quản lý ngành ngân hàng chắc chắn không quá lo lắng với những diễn biến được cho là “nóng” của thị trường tiền tệ mấy ngày qua.

Điều đáng ngại nhất có thể là việc nhiều NHTM nâng mức lãi suất huy động tiền gửi như vừa qua sẽ làm cho mong muốn giảm nhanh lãi suất cho vay của NHNN và các thành phần kinh tế không được như kỳ vọng. Bằng chứng là lãi suất cho vay của các ngân hàng dường như không sự điều chỉnh nào đáng kể khi trần lãi suất huy động đối với kỳ hạn 1-12 tháng về 9%/năm, giảm rất mạnh so với trần 11%/năm trước đó. Điều đó có thể ảnh hưởng đến mục tiêu tăng trưởng tín dụng của hệ thống năm 2012, đến mục tiêu tăng trưởng GDP, đặc biệt là khi chỉ còn vài ngày nữa là 6 tháng đầu năm sẽ khép lại.

Nóng lãi suất, liệu có kéo dài?

Có thể khẳng định rằng, cuộc đua lãi suất như các năm 2008 và 2011 không có khả năng quay trở lại bởi điều kiện hiện nay đã khác xa những năm trước. Bản chất của các cuộc đua lãi suất những năm qua đều xuất phát từ hai yếu tố căn bản: lạm phát (cả lạm phát hiện tại và lạm phát kỳ vọng) và thanh khoản của hệ thống ngân hàng.

Đối với lạm phát, ai cũng thấy lạm phát hiện tại là rất thấp. Đây là điều kiện cần để cuộc đua lãi suất không thể lặp lại. Với mức lạm phát này, lãi suất không thể duy trì ở mức trên 10%/năm. Tuy nhiên, đối với lạm phát kỳ vọng, có phần bi quan hơn. Trong ngắn hạn, kỳ vọng lạm phát trong vài tháng tới có thể vẫn thấp và mục tiêu kiểm soát lạm phát cả năm 2012 ở mức dưới 10% chắc chắn đã hoàn thành (có thể lạm phát chỉ ở mức 7%). Nhưng có lẽ do quá lo lắng về mục tiêu tăng trưởng tín dụng cả năm (5 tháng đầu năm vẫn chưa tăng) mà NHNN đã bơm một lượng vốn quá lớn ra thị trường (khoảng 270.000 tỷ đồng) từ cuối năm 2011 đến nay. Bên cạnh đó, gói “cứu trợ” 100.000 tỷ đồng thông qua công ty mua bán nợ chuẩn bị thành lập và áp lực giải ngân trong 6 tháng cuối năm cũng tạo ra những lo ngại về mục tiêu duy trì mức lạm phát thấp trong vài năm tới. Tuy vậy, những lo ngại này là chưa đủ để hình thành nên kỳ vọng phải tăng lãi suất trong thời gian trước mắt.

Đối với thanh khoản, chắc chắn vẫn chưa hết tình trạng thừa thiếu cục bộ. Đối với các ngân hàng đang thừa vốn khả dụng, họ tham gia nâng lãi suất vì không muốn mất khách hàng. Đây cũng là dịp để họ tái cơ cấu nguồn vốn huy động theo hướng gia tăng nguồn vốn kỳ hạn dài. Nhưng có lẽ, quan trọng nhất, họ cũng cần tích góp để chuẩn bị cho cuộc cạnh tranh khi mà trần lãi suất tiền gửi được gỡ bỏ. Bởi khi đó, trong một thị trường ngân hàng “nói không với phá sản”, lãi suất vẫn sẽ là lựa chọn đầu tiên và tối ưu của người gửi tiền.

Cầm trịch của đợt tăng lãi suất vừa qua vẫn là các ngân hàng nhỏ. Dù thanh khoản tính chung cho cả hệ thống đã có sự cải thiện, nhưng vấn đề của từng ngân hàng nằm trong nhóm khó khăn thì vẫn còn hiện hữu. Và việc nâng lãi suất huy động các kỳ hạn dài trong vài ngày qua đã chỉ tên những ngân hàng như vậy. Từ lâu đã không còn giải ngân mới, nhưng nhu cầu đáo hạn tiền gửi, đặc biệt là nợ liên ngân hàng và nợ NHNN vẫn đang thôi thúc. Theo thông tin của người viết, một ngân hàng trong nhóm khó khăn vừa hoàn trả khoảng 6.000 tỷ đồng tiền vay tái cấp vốn cho NHNN, tuy nhiên số tiền ngân hàng này còn nợ NHNN vẫn gấp đôi số tiền đó cộng với một lượng lớn nợ liên ngân hàng đã quá hạn từ lâu.

Tuy vẫn còn thiếu thanh khoản cục bộ, nhưng nhu cầu vốn của các ngân hàng này nằm trong lộ trình tái cơ cấu dưới sự giám sát chặt chẽ của NHNN nên rất khó để họ phát động một cuộc đua lãi suất mới. Do đó, việc nâng lãi suất huy động kỳ hạn từ 12 tháng như vài ngày qua chắc chắn không thể lan rộng và thời kỳ “quá độ” của lãi suất sẽ khó có điều kiện để kéo dài.

Cuộc chơi vì danh dự?

Một phiên bản của bài này trên TBKTSG

Thời gian gần đây, các ngân hàng thương mại (NHTM) Việt Nam bỗng trở nên quan tâm đặc biệt đến việc phát hành trái phiếu quốc tế. VCB, Vietinbank, ACB và STB đều có kế hoạch, trong đó Vietinbank đã chính thức huy động được 250 triệu đô la Mỹ. Đâu là nguyên nhân của sự chuyển hướng này?

Huy động trong nước khó khăn

Hiện nay, trần lãi suất huy động đô la Mỹ (cá nhân: 2%/năm, tổ chức: 0,5%/năm) là rào cản lớn nhất đối với các NHTM trong việc huy động vốn ngoại tệ. Với trần lãi suất hiện tại, cộng với mức biến động giảm giá đồng Việt Nam khoảng 3%/năm thì mức lãi suất danh nghĩa đô la Mỹ mà cá nhân và tổ chức nhận được lần lượt là 5%/năm và 3,5%/năm. Mức chênh lệch so với lãi suất huy động tiền đồng vẫn còn khá cao. Đó là lý do khiến số dư huy động đô la Mỹ tại hầu hết các NHTM đều sụt giảm, mà nhóm các ngân hàng niêm yết mang tính đại diện (xem bảng).

Thời điểm	VCB	Vietinbank	ACB	STB
31-12-2011	68.059	30.313	16.984	8.155
31-3-2012	64.145	25.908(*)	15.635	7.729

(Nguồn: báo cáo tài chính riêng lẻ của các ngân hàng, ĐVT: tỷ đồng)

Ghi chú: số liệu trong bảng bao gồm tiền gửi không kỳ hạn, có kỳ hạn và tiền gửi tiết kiệm bằng vàng và ngoại tệ, không bao gồm phát hành GTCG. Số dư huy động vàng chưa bị ảnh hưởng do chưa bị hạn chế, trong khi lãi suất huy động thời gian qua lại tăng. Do đó, phần giảm chính là tiền gửi ngoại tệ mà chủ yếu là đô la Mỹ.

Vẫn với lãi suất, nếu như trần lãi suất huy động tiền đồng có thể sẽ được gỡ bỏ trong thời gian tới thì trần lãi suất huy động đô la Mỹ gần như chắc chắn sẽ vẫn được duy trì lâu dài, bởi điều này nằm trong chiến lược chống đô la hóa của Ngân hàng Nhà nước (NHNN). Khi đó, khả năng huy động đô la Mỹ của hệ thống ngân hàng sẽ càng thêm khó khăn.

Từ cuối năm 2011, chính sách quản lý tỷ giá của NHNN có thể nói đã đạt được những thành công đáng ghi nhận. Tỷ giá VND/USD đã ổn định, biến động trong vòng kiểm soát, từ đó giúp khôi phục lại niềm tin vào tiền đồng. Thực tế cho thấy rằng, trong gần 1 năm qua, việc gửi tiết kiệm đô la Mỹ của dân cư đem lại tỷ suất lợi nhuận thấp hơn nhiều so với việc gửi tiết kiệm đồng Việt Nam. 5 tháng đầu năm 2012, những dữ liệu của thị trường và nền kinh tế đã và đang củng cố cho lập luận rằng, hiện nay và trong tương lai gần, giữ tiền đồng vẫn là lựa chọn tối ưu hơn so với đô la Mỹ.

Đối với doanh nghiệp, tỷ giá ổn định trong khi nhu cầu nhập khẩu sụt giảm (nhu cầu gom đô la Mỹ nhập vàng sắp tới cũng khó xảy ra) khiến doanh nghiệp cũng không còn ưu tiên nắm giữ đô la Mỹ bằng mọi giá như trước đây. Trong khi đó, lãi suất cho vay đô la Mỹ ở mức 6-8%/năm vẫn là một mức lãi suất hấp dẫn dù hiện nay các mục đích được vay ngoại tệ đã bị hạn chế. Điều này dẫn đến hiện tượng các NHTM dồi dào đô la Mỹ từ nguồn mua bán, song lại thiếu nguồn đô la Mỹ từ huy động, đặc biệt là đối với kỳ hạn dài (từ 3 tháng trở lên), hậu quả là mất cân đối huy động và cho vay.

Phát hành trái phiếu quốc tế là cách để các NHTM huy động đô la Mỹ dài hạn, phục vụ cho nhu cầu vay ngoại tệ trong nước. Đối với các NHTM quốc doanh như Vietinbank, VCB… thì thời gian qua họ liên tục được chỉ định tài trợ cho các dự án trọng điểm mà trong đó nhu cầu nhập khẩu nguyên vật liệu, máy móc thiết bị là rất lớn. Với các dự án này, việc cần nguồn ngoại tệ dài hạn để tài trợ là hợp lý trước khi dự án có thể tạo ra nguồn thu.

Vì vốn hay vì danh dự?

Nhu cầu vốn ngoại tệ, đặc biệt là ngoại tệ kỳ hạn dài là một nhu cầu có thật. Tuy nhiên, liệu điều đó có bức bách đến mức khiến các NHTM phải lựa chọn thời điểm này để phát hành trái phiếu quốc tế hay không khi mà ngành ngân hàng nói riêng và cả nền kinh tế Việt Nam nói chung đang phải gánh chịu những tác động tiêu cực.

Các NHTM Việt Nam như VCB, Vietinbank, STB đang được Standard & Poor’s xếp hạng ở mức B+ (triển vọng từ tiêu cực đến ổn định), đây là mức đầu tư mang tính đầu cơ. Với mức xếp hạng như vậy, rất khó để các đơn vị này có thể huy động vốn từ trái phiếu quốc tế với mức lãi suất thấp. Trong các NHTM muốn phát hành trái phiếu quốc tế năm 2012, Vietinbank đã phải phát hành 250 triệu đô la Mỹ với mức lãi suất cố định (coupon) 8%/năm. Nếu tính thêm chi phí cho đợt phát hành, tổng chi phí qui lãi suất có thể sẽ gần đến 9%/năm, đây là mức quá cao so với chi phí huy động đô la Mỹ trong nước.

Tổng giá trị huy động của Vietinbank trong đợt phát hành vừa qua khoảng 5.000 tỷ đồng, chiếm 20% số dư huy động ngoại tệ (xem (*)) của Vietinbank tại thời điểm 31-3-2012 (Vietinbank không huy động vàng). Tính bình quân thì lãi suất huy động ngoại tệ vào khoảng 3-4%/năm, vẫn đảm bảo mức chênh lệch 3-4 điểm phần trăm so với lãi suất cho vay hiện nay. Tuy nhiên, cũng cần phải nói thêm rằng, mức lãi suất cho vay đô la Mỹ khoảng 6-8%/năm như hiện nay đang chứa đựng sự bất thường (không loại trừ khả năng vẫn có huy động lãi suất vượt trần), bởi lãi suất biên là quá lớn.

Kế hoạch ban đầu của Vietinbank là huy động 500 triệu đô la Mỹ, với mức lãi suất cố định không quá cao (khoảng 5-6%/năm). Tuy nhiên, kế hoạch đó đã thất bại và Vietinbank chỉ huy động 250 triệu với mức lãi suất lên đến 8%/năm. Có thể nói đây là cuộc chơi vì danh dự hơn là vì vốn, bởi tính riêng khoản huy động này, chi phí huy động đã cao hơn so với lãi suất cho vay đô la Mỹ hiện nay; nhưng nếu bỏ cuộc vì lãi suất cao, thì đó là một sự thất bại và sẽ khó khăn hơn nhiều cho Vietinbank cũng như các đơn vị khác trong các lần phát hành tiếp theo.

Với Vietinank nói riêng và những ngân hàng lớn của Việt Nam nói chung, họ hoàn toàn có thể huy động vốn ngoại tệ từ các tổ chức tài chính quốc tế với chi phí huy động thấp hơn. Bên cạnh đó, mức thiếu hụt nguồn đô la Mỹ huy động có thể khắc phục được nếu các ngân hàng này liên kết với các NHTM nhỏ hơn. Rất nhiều trong số các ngân hàng nhỏ hiện chủ yếu dùng nguồn đô la Mỹ huy động làm tài sản bảo đảm để vay vốn trên thị trường liên ngân hàng thay vì cho khách hàng vay trực tiếp ngoại tệ bởi hạn chế về tăng trưởng tín dụng cũng như về nguồn khách hàng có nhu cầu đô la Mỹ trong thanh toán quốc tế.

Kinh nghiệm của Vietinbank trong đợt phát hành trái phiếu quốc tế vừa rồi là bài học bổ ích cho các đơn vị còn lại, những NHTM muốn tìm kiếm nguồn vốn ngoại tệ dài hạn theo con đường này. Khi huy động bằng trái phiếu quốc tế, thời điểm phát hành là cực kỳ quan trọng. Với tham vọng trở thành những ngân hàng hàng đầu, vượt ra khỏi biên giới, làm bệ đỡ cho hệ thống ngân hàng quốc gia (như định hướng của Thống đốc và đề án tái cơ cấu ngân hàng) thì phát hành trái phiếu quốc tế thành công là một trong những bước khởi đầu cho tham vọng ấy. Trên con đường chông gai đó, trong từng trường hợp, có thể đánh đổi để khẳng định mình (nhưng đừng quá đắt), âu đó cũng là điều chấp nhận được.