Phá giá đồng nhân dân tệ: một mũi tên trúng cả hai đích

(TBKTSG Online) - Nhiều nhận định được đưa ra sau động thái phá giá đồng nhân dân tệ, ba lần trong ba ngày liên tiếp của ngân hàng trung ương (NHTW) Trung Quốc. Trung Quốc thực hiện hành động này vừa nhằm mục đích đối nội vừa thực hiện mục tiêu đối ngoại nhận được sự đồng thuận.

Trong nước, Trung Quốc đang cần vực dậy nền kinh tế đang trên đà suy giảm tốc độ tăng trưởng. Còn với thế giới, động thái này cho thấy mong muốn mạnh mẽ của Trung Quốc trong việc đưa đồng nhân dân tệ trở thành đồng tiền có tầm ảnh hưởng quốc tế.

Một mũi tên trúng cả hai đích

Khi cố tình neo giữ tỷ giá đồng nhân dân tệ so với đô la Mỹ, Trung Quốc trong một thời gian dài đã tự trói tay mình. Rõ ràng, khi nền kinh tế đang có dấu hiệu giảm tốc, việc mở rộng tiền tệ để thúc đẩy tăng trưởng về mặt lý thuyết sẽ làm cho tỷ giá đồng nội tệ giảm đi, đó cũng là một hiệu ứng quan trọng mà NHTW mong muốn. Cùng với việc thúc đẩy đầu tư và tiêu dùng trong nước, việc giảm giá của đồng nội tệ từ chính sách tiền tệ mở rộng sẽ giúp thúc đẩy xuất khẩu và tăng trưởng, hạn chế nhập khẩu.

NHTW Trung Quốc neo giữ tỷ giá đồng nội tệ của mình trong thời gian dài vì thực tế đồng nhân dân tệ đang bị định giá thấp, tức cố giữ đồng nội tệ không tăng giá nhằm hỗ trợ xuất khẩu. Việc làm này hoàn toàn có thể thực hiện được dựa vào nguồn dự trữ ngoại hối lên đến hơn 3.500 tỷ đô la Mỹ của mình.

Tuy nhiên, nền kinh tế tăng trưởng dựa vào xuất khẩu của Trung Quốc có vẻ như đang cần sự hỗ trợ hơn nữa, đặc biệt là khi đồng nhân dân tệ chịu thêm áp lực phá giá bởi NHTW nước này đã bơm một lượng tiền rất lớn để cứu thị trường chứng khoán từ tháng 6/2015 đến nay.

Các quốc gia có lý do để lo ngại về lần phá giá đồng nội tệ này của Trung Quốc. Tuy nhiên, thực tế trong một năm qua, các đồng tiền chủ chốt của thế giới đã giảm mạnh so với đô la Mỹ. Thật vậy, đồng euro đã giảm khoảng 20%, yên Nhật giảm khoảng 22%, đô la Úc giảm khoảng 27%, bảng Anh giảm khoảng 7%, trong khi đồng nhân dân tệ chỉ giảm khoảng 1% đến trước lần phá giá lần này. Như vậy, việc neo tỷ giá đồng nhân dân tệ với đô la Mỹ rõ ràng đã làm cho đồng nhân dân tệ lên giá so với các đồng tiền chủ chốt khác. Khi đó lợi thế trong xuất khẩu của Trung Quốc thực sự đã giảm đi.

Tuyên bố của IMF mới đây về việc có thể xem xét đưa đồng nhân dân tệ vào giỏ tiền tệ của mình, hiện nay vốn chỉ bao gồm đô la Mỹ, Euro, bảng Anh và yên Nhật là một cơ hội quá tốt cho tham vọng quốc tế hóa đồng tiền của Trung Quốc, trong đó có tầm quan trọng của một đồng tiền dự trữ quốc tế. Bước đi lần này là thông điệp của Trung Quốc với IMF và thế giới về nỗ lực để thực hiện tham vọng của mình.

Như vậy, phá giá đồng nội tệ là bước đi cần thiết của Trung Quốc trong thời điểm này. Việc này phát đi tín hiệu về việc từng bước các lực lượng thị trường sẽ tham gia quyết định giá trị đồng nhân dân hơn là khối dự trữ ngoại hối khổng lồ của mình. Đồng thời cũng gỡ bỏ sự trói buộc đối với chính sách tiền tệ trong nước, giúp việc điều hành chính sách tiền tệ trở nên hiệu quả hơn, thúc đẩy tốt hơn đối với tăng trưởng kinh tế và giải quyết việc làm, khi mà động lực quan trọng của nền kinh tế Trung Quốc là xuất khẩu, đang trên đà chững lại.

Những thiệt hại cần xem xét

Tuy việc phá giá đồng nội tệ lúc này là việc làm cần thiết đối với Trung Quốc, song bên cạnh những lợi ích, những thiệt hại đối với các bên liên quan là điều không thể tránh khỏi. Thiệt hại này xảy ra không chỉ đối với các nền kinh tế có quan hệ mậu dịch lớn, đặc biệt đang phải gánh chịu thâm hụt thương mại với quốc gia có nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, mà ngay cả đối với nền kinh tế nước này.

Các công ty nhập khẩu ở quốc gia này sẽ phải chi trả nhiều đồng nhân dân tệ hơn để có được một sản phẩm không có gì thay đổi so với trước đây. Ngay cả các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài ở quốc gia này cũng sẽ chịu chung tác động. Bên cạnh đó, những khoản nợ nước ngoài của Trung Quốc và các doanh nghiệp nước này bằng ngoại tệ sẽ trở nên khó thanh toán hơn, vì cần nhiều hơn những đồng nhân dân tệ để đổi lấy một đồng ngoại tệ.

Tuy nhiên, những khó khăn này có thể sẽ giảm bớt, khi mà các quốc gia khác đã và đang có những hành động phá giá đồng tiền của quốc gia mình, trong nỗ lực hạn chế những tác động tiêu cực từ hành động “bất ngờ” vừa qua của Trung Quốc đối với quốc gia mình.

Các doanh nghiệp Việt Nam có nhu cầu nhập khẩu hàng hóa từ Trung Quốc sẽ có ưu thế hơn trong cạnh tranh hơn về giá, người tiêu dùng Việt Nam cũng được hưởng lợi từ quyết định này của Trung Quốc, khi hàng hóa của Trung Quốc tại Việt Nam, cũng như nhiều nước khác sẽ càng rẻ hơn.

Điều đó đương nhiên mang đến lo ngại cho các doanh nghiệp sản xuất hàng trong nước và cả xuất khẩu của Việt Nam cũng như nhiều nước khác. Nguy cơ tiếp tục đánh mất thị phần vào tay các doanh nghiệp Trung Quốc càng trở nên rõ ràng hơn. Trong cái khó khăn đó, các doanh nghiệp xuất khẩu hàng trực tiếp vào thị trường Trung Quốc là những đơn vị khó khăn hơn cả, trong đó có các nhà xuất khẩu nông sản của Việt Nam.

Cũng do “nhà nhà làm ngân hàng”!

(TBKTSG) - Hệ thống ngân hàng Việt Nam vẫn đang được tái cơ cấu. Mọi thứ đang dần rõ ràng hơn. Tuy nhiên, nhiều người đã bất ngờ khi những ngân hàng được đánh giá là mạnh trước đây của khối cổ phần, nay công bố kết quả kinh doanh với những con số “không thể tin nổi”. Trong khi đó, đến ba ngân hàng yếu kém đã bị Ngân hàng Nhà nước (NHNN) mua lại với giá 0 đồng.

Vì sao hệ thống ngân hàng lại trở nên như vậy? Một trong những lý do là từ phong trào “nhà nhà làm ngân hàng” từ những năm giữa thập niên 2000.

Những giá trị ảo

Những yếu kém của hệ thống ngân hàng đã bộc lộ từ giai đoạn 2008-2009, tuy nhiên chính sách nới lỏng tiền tệ ở các năm sau đó đã không làm cho những khối u của hệ thống bộc phát. Trái lại, một số ngân hàng của khối cổ phần đã tranh thủ sự dư thừa thanh khoản để kiếm lợi từ những đối thủ cùng hệ thống. Một thời gian dài lợi nhuận từ cho vay liên ngân hàng đã đưa cổ đông và nhân viên của họ chìm trong ảo tưởng với những vị trí tốp 3, tốp 5 rất đáng tự hào. Trong khi đó, những ngân hàng thiếu thanh khoản giai đoạn 2008-2009 thoát cơn bĩ cực và tiếp tục dồn vốn về các sân sau, làm nên những đại gia ngàn tỉ.

Mốc năm 2008 có thể giúp nhiều người tìm ra lý do mang tính khách quan để cho rằng, hệ thống ngân hàng Việt Nam đã chịu ảnh hưởng tiêu cực từ cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính Mỹ. Tuy nhiên, các ngân hàng Việt Nam đã chết trên chính lối làm ăn không giống ai của mình.

Quan sát số liệu của các ngân hàng yếu kém, đã và đang trong vòng xoáy sáp nhập, hợp nhất giai đoạn vừa qua sẽ thấy một điểm chung, đó là vốn huy động trên cả thị trường các tổ chức, dân cư cũng như thị trường liên ngân hàng tăng lên rất nhanh, nguồn tiền này giúp dư nợ tín dụng tăng cao nhưng đi kèm với sự phình to của các khoản phải thu khác trên bảng cân đối kế toán. Một phần quan trọng của các khoản phải thu này là những khoản tiền lãi không thu được. Điều đó chứng tỏ nợ xấu đã tăng lên rất cao nhưng con số này theo báo cáo của các ngân hàng vẫn trong tầm kiểm soát. Khi bị NHNN đặt dưới tình trạng kiểm soát đặc biệt, nguồn tiền từ ngân hàng đã không thể tiếp tục được xoay vòng để hoàn trả cho những khoản vay đã đổ về các sân sau trước đó. Ngân hàng Dầu khí Toàn Cầu (GPBank) đã có thời gian rất dài để khắc phục nhưng bất lực bởi khi nguồn tiền từ ngân hàng bị cắt đứt, khả năng hoàn trả những món nợ hàng chục ngàn tỉ đồng là bất khả thi. Ngân hàng Xây dựng (VNCB) là minh họa sống động vừa được công khai, chỉ vài tháng làm Chủ tịch Hội đồng quản trị VNCB, ông Phạm Công Danh đã kịp rút hơn 18.000 tỉ đồng.

Những ngân hàng trong tốp đầu của khối cổ phần nhanh chóng bộc lộ những yếu kém và tụt dốc không phanh. Chỉ trong vòng 5-7 năm, tổng tài sản của các ngân hàng này đã tăng lên gấp đôi, thậm chí gấp ba lần, chủ yếu dựa vào việc vay mượn lẫn nhau và huy động vàng. Nguồn sống chủ yếu của các ngân hàng này trong nhiều năm, giúp xây dựng nên vỏ ngoài hùng mạnh chính là nguồn thu từ việc cho những ngân hàng nhỏ vay. Doanh số cho vay trên thị trường liên ngân hàng đã sụt giảm nghiêm trọng khi quy định về vay và cho vay trên thị trường này bị siết lại (xem biểu đồ). Những hình tượng bị đổ vỡ, các ngân hàng tốp 3, tốp 5 “lộ nguyên hình” là những ngân hàng yếu kém, thiếu chiến lược và tầm nhìn. Thậm chí nhiều lãnh đạo của một ngân hàng tốp đầu còn vướng vòng lao lý vì “cố đấm ăn xôi”, biến những khoản tiền gửi thực chất từ thị trường liên ngân hàng sang thị trường các tổ chức kinh tế và dân cư để cứu vớt hình tượng mà mình đã lỡ xây dựng trước đó.

Ai cũng làm được ngân hàng

Chúng ta vừa đề cập đến tư duy và tầm nhìn, cũng như sự nghịch lý của những thương vụ thâu tóm. Tuy nhiên, những điều đó chưa đủ để giải thích cho sự hỗn loạn và mất mát của hệ thống này. Sự trọn vẹn sẽ đến nếu chúng ta làm một sự so sánh nhỏ, giữa hệ thống các tổ chức tín dụng Việt Nam và… V-League, sự tương đồng sẽ làm nhiều người giật mình.

Ở V-League, nhiều ông bầu không biết xuất hiện từ đâu, mua một đội bóng, ngay lập tức đổi tên để gắn thương hiệu của mình vào đó. Sau một thời gian “thỏa đam mê” và đã kiếm đủ những gì cần thiết thì tuyên bố “giải thể”. Hệ thống ngân hàng cũng vậy. Việc ngân hàng đổi chủ đi kèm với đổi tên là chuyện bình thường ở Việt Nam. Các vị chủ tịch ngân hàng xuất hiện cũng bất ngờ như khi mua các đội bóng. Tuy nhiên, khác với bóng đá, với một ngành nghề như ngân hàng, làm chủ tịch rồi mới học nghiệp vụ là điều cực kỳ nguy hiểm.

Bản thân người viết từng có ít nhất hai kỷ niệm với các vị chủ tịch theo kiểu này. Lần thứ nhất, vị chủ tịch mang về bộ hồ sơ của một khách hàng. Khi được báo cáo không thể cho vay, vị chủ tịch đã phán rằng: “Cứ làm đi, cần thì đích thân anh bảo lãnh cho, khách đó là bạn anh, không phải lo”. Vị ấy đâu biết rằng, luật nào cho phép chủ tịch ngân hàng đứng ra bảo lãnh cho khách hàng vay tại chính ngân hàng mình? Lần thứ hai, vị chủ tịch đã la toáng lên khi người viết trình một hồ sơ cho khách hàng vay vốn để mua lại một nhà xưởng. Lý do là vị chủ tịch nhìn vào tờ trình và thấy rằng vốn lưu động hiện lớn hơn nhu cầu vay của khách hàng, vậy thì vay để làm gì. Anh tổng giám đốc ngồi bên cạnh phải quay sang nói nhỏ, hồ sơ vay này để thực hiện dự án đầu tư.

Câu chuyện của ông Nguyễn Xuân Sơn, nguyên Chủ tịch Hội đồng quản trị tập đoàn Dầu khí (PVN) vừa bị bắt, vì những sai phạm khi vị này làm Tổng giám đốc Ocean Bank là một ví dụ điển hình. Vị này trước đó làm ở PVN, khi PVN góp vốn vào Ocean Bank thì được điều sang làm Tổng giám đốc ngân hàng này. Trong quá trình tại vị chỉ khoảng một năm, đã “cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng” (theo cơ quan điều tra).

Niềm tin của các tín đồ môn túc cầu dành cho V-League thế nào thì hệ thống ngân hàng cũng giữ vị trí tương tự trong đời sống kinh tế Việt Nam. V-League có bán độ thì ngân hàng có rút ruột, cố ý làm trái. Nhiều ông bầu ở V-League bước vào bóng đá vì mục tiêu thương mại thì các ông chủ ngân hàng luôn có sân sau của mình. Có thể ngân hàng làm ăn thua lỗ, thậm chí âm vốn như khi đội bóng xuống hạng, nhưng điều đó chẳng quan trọng với ông chủ. Ngân hàng nếu có bị NHNN mua lại với giá 0 đồng thì những cổ đông nhỏ lẻ xem như mất trắng, còn ông chủ của ngân hàng sẽ có thời gian để tập trung vào những tập đoàn ngàn tỉ của mình.

Giám đốc chi nhánh Sài Gòn của Eximbank bị bắt

Hôm nay (12/5/2015), nhiều tờ báo đăng tải vụ bắt giữ cựu Giám đốc chi nhánh Sài Gòn của Eximbank bị bắt, đây có lẽ là tin không bất ngờ với người trong giới.

Eximbank chi nhánh Sài Gòn từ lâu đã nổi tiếng nhờ "nợ xấu". Mình có một người bạn, có thời gian làm việc chung với nhau, sau khi nghỉ việc tại ngân hàng mình (giờ mình cũng nghỉ ngân hàng luôn rồi) sang làm Giám đốc chi nhánh này của Eximbank, tất nhiên là sau khi chị Trinh (vừa bị bắt) nghỉ việc. Tuy nhiên, anh cũng chỉ trụ được vài tháng, thấy tình hình không dễ giải quyết, đã nộp đơn nghỉ việc để Techcombank.

Công việc tín dụng luôn có nhiều cám dỗ. Khi chuyển sang làm giảng viên, mình cũng nhiều lần nhắc nhở chuyện này với các bạn trẻ. Lòng tham mỗi người ai cũng có, chỉ có điều phải biết tiết chế khi đứng trước những đồng tiền ma mị mà thôi.

Ai cũng nghĩ nghề tín dụng sẽ giàu. Vì bên cạnh lương còn có những khoản thu nhập khác, cụ thể hơn là những khoản tiền mà khách hàng tự nguyện (tự nguyên không ở trong ngoặc kép, tức khách hàng thật sự quý và đưa) và những khoản tiền mà khách hàng "tự nguyện" (lần này thì trong ngoặc kép).

Nếu làm tín dụng mà không có những khoản này, thì về cơ bản cũng như những bộ phận back office khác như kế toán, ngân quỹ...Và thật sự giàu hay không là do những khoản này.

Nếu một nhân viên tín dụng nhận những khoản tiền tự nguyện của khách hàng, thì đó là chuyện bình thường. Tuy nhiên, số tiền này thường không nhiều, mỗi hồ sơ 200-2.000.000 đồng, có thể cao hơn tí, nhưng thông thường cũng chỉ góp thêm vào thu nhập chứ không mong làm giàu từ nghề này.

Số tiền mà khách hàng "tự nguyện" đưa này mới nhiều. Tỷ lệ thường ở mức 1-2% số tiền cho vay ban đầu. Giả dụ khách hàng vay 20 tỷ, 2% thì bạn sẽ bỏ túi 400 triệu đồng. Tất nhiên là giàu rồi, chứ không thể khá được.

Nhúng chàm là điều dễ hiểu. Gần đây nhất, mình có một đứa em (lính cũ) làm tại một phòng giao dịch của một ngân hàng vừa sáp nhập vào một công ty tài chính. Trưởng phòng giao dịch cho vay hơn 10 tỷ đồng và bỏ túi số tiền hơn 500 triệu (tỷ lệ này lên đến 5% chứ không ở mức 1-2% nữa). Anh lính cũ của mình làm đơn tố lên Ban tổng giám đốc và thế là anh trưởng phòng được lệnh miệng là nghỉ việc. Ban tổng không làm to chuyện mà chỉ cho nghỉ việc thôi, đây là cách giải quyết nhẹ nhàng và "hiểu chuyện".

Nhưng nhiều trường hợp khách hàng tố ngược thì coi như tiêu, pháp luật có thể sờ vào và đi tù là chuyện hoàn toàn có thể. Nhiều vụ án kiểu này đã xảy ra trong thời gian qua.

Làm tín dụng trong sạch cũng khó, vì sức hấp dẫn của đồng tiền quá lớn. Bạn nào làm trong nghề, bạn phải đứng trước hai lựa chọn, đánh đổi "lương tâm" để kiếm tiền phi pháp, hoặc sống thanh đạm mà lòng bình an. Mình đã chọn con đường thứ 2, và đến giờ vẫn nghèo kiết xác (nhưng bỏ nghề rồi).

Còn vấn đề về đạo đức tín dụng và nợ xấu thế nào, mình sẽ bàn vào bài tiếp theo. Công bằng mà nói, nợ xấu ở Việt Nam một phần lớn do việc này mà ra. Chị Trinh của Eximbank đã có một cuộc sống sung túc, nhưng hôm nay, mọi thứ đã khác.

Thời gian trong tù sẽ giúp chị nhận ra nhiều điều, tuy nhiên nhiều người khác"cũng như chị" có thể cho rằng, do chị xui, hoặc do chị "làm quá", làm vừa thôi thì sẽ không sao.

Lại một ngân hàng nữa bị mua với giá 0 đồng

Đó là Ngân hàng Đại Dương - Oceanbank. Đây là ngân hàng thứ 2 trong hệ thống bị mua lại với giá 0 đồng, đồng nghĩa với việc các cổ đông hoàn toàn mất trắng.

Trước đó, tôi có dịp ngồi với anh đang là nhân viên của Vietinbank, ngân hàng nay được giao tiếp quản Oceanbank. Mình có đề cập đến khả năng NHNN mua lại Oceanbank giống như đã thực hiện với VNBC trước đó, anh cho rằng khả năng này là khó xảy ra.

Hai lý do được nêu ra đó là: 

- Thứ nhất: Vietinbank sẽ tiếp quản Ngân hàng TMCP Xăng dầu Petrolimex trong năm nay, vì vậy Vietinbank khó có đủ tiềm lực để nhận quản thêm Oceanbank.

- Thứ hai, đó là Oceanbank có phần vốn góp của tập đoàn dầu khí, tỷ lệ khoản 30% thì phải. Nếu mua với giá 0 đồng, đồng nghĩa với việc vốn góp của tập đoàn dầu khí sẽ mất trắng, mà đó là vốn của Nhà nước.

Một lý do khác, nhưng có lẽ không quyết định, đó nợ xấu của Oceanbank cực khủng. Không chỉ những khoản nợ xấu do phục vụ chủ ngân hàng, mà ở các chi nhánh, phòng giao dịch không được chỉ đạo thì nợ xấu cũng kinh khủng lắm. Khả năng quản trị rủi ro của ngân hàng này tệ không tả nỗi. Nếu Vietinbank tiếp quản thì thực sự đó là cục nợ chứ không phải là món hời.

Tuy nhiên, việc tiếp quản thực tế đã diễn ra. NHNN đã giao Oceanbank lại cho Vietinbank tiếp quản, như giao VNBC lại cho VCB trước đó. Phần vốn mất đi của tập đoàn dầu khi không biết sẽ được giải quyết thế nào, nhưng giải quyết nợ xấu của Oceanbank thì sẽ vô cùng gian nan.

Vừa rồi Vietinbank đã đưa dàn nhân sự của mình sang Oceanbank. Công bằng mà nói, dàn lãnh đạo này không đủ tầm quản lý một ngân hàng, với mục tiêu vực dậy. Chủ tịch HĐQT lại là một giám đốc chi nhánh, người không thể nói là có kinh nghiệm trong giải quyết các vấn đề mang tính vĩ mô của ngân hàng. Đối với một chi nhánh, anh chỉ đơn giản là thực hiện các nghiệp vụ có sẵn, nhưng đối với một ngân hàng, mọi thứ phức tạp hơn thế rất nhiều.

Tổng giám đốc của Oceanbank là một trưởng phòng của Vietinbank, thật sự tôi không hiểu Vietinbank và NHNN đang chơi trò gì. Nhưng rõ ràng, họ xem các NHTM cổ phần chỉ như một phòng ban của họ, và thậm chí không bằng.

Tôi lo ngại về khả năng phục hồi của Oceanbank với dàn lãnh đạo này. Họ không đủ tầm, không đủ tư duy và năng lực quản lý. Có vẻ như họ đang đi ngược lại mong muốn của quá trình tái cơ cấu.

Nhân sự xứng tầm ít ra phải là một phó tổng sang nắm vị trí chủ tịch HĐQT hoặc tổng giám đốc. Đó không chỉ là cái tầm, mà còn là cái uy để anh có thể lãnh đạo một tập thể mấy ngàn con người ở một môi trường hoàn toàn mới.

Cải cách thể chế: nói và làm

Bài của chủ blog trên TBKTSG.

(TBKTSG) - Nhiều công trình nghiên cứu đã chỉ ra mối quan hệ giữa thể chế và phát triển kinh tế. Đặc biệt, trong cuốn sách Tại sao các quốc gia thất bại, Acemoglu và Robinson đã khẳng định một cách thuyết phục về vai trò của thể chế đối với sự phát triển và thịnh vượng của các quốc gia trên thế giới.

Kinh tế học thể chế và tăng trưởng kinh tế

Kinh tế học thể chế (institutional economics) là một mảng mới của kinh tế học (từ thập niên 1970). Nhưng những nghiên cứu về thể chế và mối quan hệ với tăng trưởng kinh tế chỉ mới thực sự phổ biến từ những năm 1980 trở lại đây. Ở Việt Nam, cải cách thể chế cũng được nhắc đến nhiều trong thời gian năm năm trở lại đây, đặc biệt là sau báo cáo phát triển Việt Nam năm 2010 của Ngân hàng Thế giới, về “Các thể chế hiện đại”.

Khái niệm về thể chế cho đến nay vẫn chưa thật sự rõ ràng. Tuy vậy, thể chế nhìn chung được hiểu là những quy tắc tương tác của con người, những quy định chính thức và không chính thức ràng buộc mối quan hệ và hình thành nên cách ứng xử của con người. Khi đó, kinh tế học thể chế nghiên cứu về sự ảnh hưởng qua lại của các thể chế và nền kinh tế, tức sự tác động của thể chế đến sự phát triển kinh tế, và ngược lại các thể chế cũng thay đổi trong quá trình tương tác với đời sống kinh tế.

Thể chế bao gồm thể chế bên trong (internal institution) và thể chế bên ngoài (external institution). Thể chế bên trong là các tập tục, các quy chuẩn, các lề lối, các quy ước... được đúc kết từ xưa và trở thành các quy tắc xử sự trong xã hội. Việc vi phạm các quy tắc bất thành văn này sẽ chịu sự phán xét không chính thức (thái độ, nhìn nhận... của mọi người trong cộng đồng). Trong khi đó, thể chế bên ngoài là những quy định mang tính chính thức như các văn bản quy phạm pháp luật, và việc vi phạm các quy định này sẽ đi kèm với những chế tài được quy định cụ thể.

Ở Việt Nam, giới lãnh đạo cũng đã có nhiều cam kết về cải cách thể chế hướng đến mục tiêu thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Với giới nghiên cứu, cải cách thể chế và đổi mới mô hình tăng trưởng đang trở thành “khẩu hiệu”, xem đó như là chìa khóa để đưa nền kinh tế ra khỏi giai đoạn ì ạch kéo dài nhiều năm nay.

Cải cách thể chế bên ngoài ở Việt Nam

Trước tiên xin bàn về thể chế bên ngoài, bởi dù sao nó cũng có những quy định rõ ràng hơn so với những quy tắc bất thành văn.

Việc sửa đổi Hiến pháp được xem là cơ hội lịch sử của cải cách thể chế ở Việt Nam trong những năm gần đây. Sự tham gia đông đảo của các tầng lớp nhân dân trong việc góp ý cho công cuộc sửa đổi Hiến pháp đã nói lên sự quan tâm mạnh mẽ của đại bộ phận dân chúng đối với sự kiện trọng đại này. Tuy vậy, có lẽ nhiều người cũng nhận thấy, từ khi Hiến pháp mới được thông qua, hiệu ứng xã hội của nó lại không bằng so với ở giai đoạn góp ý để chỉnh sửa, và tác động của Hiến pháp đến đời sống xã hội chưa thật sự rõ nét.

Trong nhiều lý do, có lý do là Hiến pháp được sửa đổi không có nhiều đột phá tích cực so với trước. Những vấn đề được tranh luận nhiều vẫn chưa thay đổi, chẳng hạn như quy định về vai trò của kinh tế nhà nước. “Các thành phần kinh tế bình đẳng” nhưng “kinh tế Nhà nước giữ vai trò chủ đạo” (1). Ở phạm vi hẹp hơn, ngành ngân hàng trong đề án tái cơ cấu (số 254/QĐ-TTg năm 2012) của mình, Ngân hàng Nhà nước cũng giữ quan điểm phát triển hệ thống ngân hàng “đa dạng về sở hữu” nhưng “ngân hàng thương mại nhà nước thật sự là lực lượng chủ lực, chủ đạo”.

Cách nói nước đôi theo kiểu “ưu tiên phát triển công nghiệp nặng một cách hợp lý, đồng thời ra sức phát triển công nghiệp nhẹ và nông nghiệp...” trước đây đã một thời gây khó khăn cho phát triển, xem ra vẫn là suy nghĩ “chủ đạo” của những người làm chính sách ở Việt Nam.

Nhiều tổng kết đều cho thấy, các vụ khiếu kiện về đất đai luôn chiếm số lượng lớn nhất và thời gian giải quyết lâu nhất trong số các vụ khiếu kiện tại Việt Nam. Thực tế, nguyên tắc sở hữu toàn dân và Nhà nước đại diện quản lý đối với đất đai nhằm hạn chế tình trạng tư hữu, hạn chế giàu nghèo và bất công đã không thực hiện được. Những vụ tranh chấp đất đai và khiếu kiện đông người liên quan đến đất đai vẫn tiếp tục kéo dài, những người nông dân tay trắng ngày càng nhiều hơn, thay vào những cánh đồng phì nhiêu là những khu đô thị xa hoa vẫn là một thực tế đang diễn ra hàng ngày trên đất nước này. Tuy vậy, vẫn chưa có những thay đổi cơ bản về quyền sở hữu đất đai cũng như quy định về thu hồi đất ở Hiến pháp mới và Luật Đất đai sửa đổi vừa qua.

Luật Doanh nghiệp 2014 vừa mới ban hành, với những thay đổi khá mạnh mẽ, một lần nữa được kỳ vọng sẽ tạo ra bước ngoặt đối với nền kinh tế đất nước (như đã từng tạo được ở lần ban hành năm 2005). Tuy nhiên, khi luật chưa kịp thi hành thì “sự kiện taxi Uber” làm nóng lại cam kết về những điều mà doanh nghiệp (rộng hơn là người dân) có thể làm khi pháp luật không cấm. Trước đó, vụ án Nguyễn Đức Kiên (bầu Kiên) đưa đến một trường hợp “chết người” hơn, đó là dù luật đã cho phép nhưng chưa có hướng dẫn thì vẫn không được làm(2). Các bị cáo đã bị phạt nhiều năm tù vì làm điều luật cho phép mà chưa được hướng dẫn.

Và thể chế bên trong

Chuyện nhà công vụ vẫn chưa hết nóng. Cách xử sự của nhiều vị cán bộ là khá nhất quán, dẫn đến tình trạng 59/80 căn hộ (khu Hoàng Cầu) đã hết tiêu chuẩn mà chưa hoàn trả. Bổ sung vào cách xử sự của cán bộ là nguyên Tổng thanh tra Chính phủ, từ việc bổ nhiệm hàng loạt cán bộ khi sắp nghỉ hưu cho đến việc vẫn xin nhà ở khi đã có biệt thự, tất cả cùng nhuộm đen cho khẩu hiệu “cải cách thể chế” mà nhiều người đang mong đợi.

Những thống kê về cải cách hành chính ở nhiều địa phương gần đây cho ra con số ấn tượng về sự hài lòng của người dân đối với dịch vụ công. Nhiều người hoài nghi vì thực tế, sự cải cách dù rất đáng ghi nhận ở nhiều cơ quan nhà nước, nhưng có thể còn lâu mới đem lại sự hài lòng thật sự cho người dân. Ở mức độ nào đó, giới cò (môi giới) mới là những người tận hưởng nhiều nhất dịch vụ công chứ không phải những người dân có nhu cầu. Cò hồ sơ (đặc biệt là nhà đất), cò giấy phép, cò dự án, cò bệnh viện... và đủ các loại cò khác xuất hiện, ăn nên làm ra là minh chứng thực tế cho điều này.

Một cô gái bị một tên lưu manh hành hung giữa đường nhưng không có ai giúp đỡ. Khi có một người đứng ra hỗ trợ và cô gái chạy ra cơ quan công an gần nhất để trình báo thì được cung cấp giấy và bút để... viết tường trình. Đó là nội dung một câu chuyện được cộng đồng mạng chia sẻ gần đây. Rất nhiều người thừa nhận rằng, đó là sự thật của xã hội hiện nay. Sự thật nằm ở hai chỗ, đó là sẽ không có nhiều người giúp đỡ khi ta gặp nạn và các anh công an sẽ làm đúng quy trình (như nhiều cái đúng quy trình khác).

Điều tương tự có thể bắt gặp ở bất kỳ đâu và nếu không may, một ngày nào đó, nó có thể xảy ra với chính mình. Biết là như vậy, nhưng nếu bây giờ gặp một trường hợp tương tự, số đông vẫn đứng nhìn. Tất cả hình thành nên những nguyên tắc hành xử hiện nay giữa chúng ta, cách hành xử “bất lương” nhưng bình thường.

Chúng ta đã làm được rất nhiều trong mục tiêu cải cách thể chế nhằm đem lại sự phồn vinh cho đất nước. Tuy vậy, những vấn đề cần làm vẫn còn rất nhiều. Để hỗ trợ tăng trưởng thông qua cải cách thể chế, không chỉ cần có những quy định mang tính cách mạng, mà rất quan trọng là hình thành cách hành xử với nhau dựa trên những giá trị tốt đẹp được đúc kết và gìn giữ.

Thực tế là, chỉ cần tin nhau, mọi chuyện sẽ trở nên dễ dàng. Chỉ cần người dân tự tin hưởng thụ các dịch vụ công dành cho mình, chỉ cần ít đi một tí “đúng quy trình” hay chỉ cần các anh cảnh sát giao thông đừng nhảy bổ ra từ những góc khuất để chặn xe người đi đường, có thể đã thúc đẩy nền kinh tế phát triển.

(1) Mà thực tế, khó tìm được nghiên cứu nào ủng hộ quan điểm này, ngay cả các nghiên cứu ở Việt Nam.

(2) Đó là nghiệp vụ ủy thác theo điều 106 Luật các tổ chức tín dụng năm 2010.